تفاوت در دیدگاه و اندیشه ها از تصورهای ذهنی انسان نشات می گیرد. ذهن از قدرت زیادی برخوردار است، ذهن می تواند دنیای خود را بر اساس علوم خودشناسی و روانشناسی بسط دهد. ذهن هشیار است و می تواند حرکت و جهت را درک کند اما بنده ی عادت است و قدرت خودفریبی آن باعث از بین رفتن قول و قرارهای انسان می شود. ذهن در برابر خرافه و افسانه مصون نیست و ترس و اضطراب عملکرد ذهن را مختل می کند. در این کتاب انسان ها به سه گروه تقسیم شده اند و طیف های مختلفی را تشکیل می دهند. راز بیداری انسان ها ذهنیت هر یک از این گروه ها را در برابر پدیده های مختلف نظیر ارزش ها، فرهنگ ها، زندگی مشترک، افسانه و ترس ها را مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد. دکتر پیمان آزاد به طور مفصل به توضیح خطاهای شناختی که هر گروه با آن روبه رو می شود پرداخته است. این کتاب با اندیشه های مولانا ارتباط نزدیکی دارد و دکتر پیمان آزاد در هر قسمت که امکان داشته است از اشعار غنی مولانا در جهت انتقال بهتر نظریه های خود بهره گرفته است. مفهوم کلمات در کتاب راز بیداری انسان متفاوت است. پیش نیاز درک عمیق این اثر، شناخت ادبیات دکتر پیمان آزاد است. در این کتاب سه مفهوم بیولوژیک، پسیکولوژیک و فانکشنال را به دفعات بیان می شود . این مفاهیم توسط دکتر پیمان آزاد توسعه یافته است. او در این کتاب با نثری روان و صمیمانه با مخاطب به گفتگو نشسته است و اندیشه های خود درباره ی شناخت حقیقت و ذهن را با او به اشتراک می گذارد.